ლუვრში მომხდარი გაბედული ძარცვა მედიის ყურადღების ცენტრში მოექცა, კიდევ ერთ რეალურ კრიმინალურ ისტორიას კი გამომძიებლები ჰოლივუდურ თრილერს ადარებენ: ბანდამ, რომელიც ევროპის ბიბლიოთეკებში დაცულ იშვიათ რუსულ ნაშრომებს იპარავდა, 2.5 მილიონი ევროს ღირებულების ლიტერატურული საგანძური გაიტაცა. ესტონურმა ტელეგადაცემა „Pealtnägija“-მ („თვითმხილველი“), რომელიც ჟურნალისტურ გამოძიებებს აწარმოებს, წიგნის საერთაშორისო ქურდების კვალს მიაგნო და დაადგინა, რომ მათ თავიანთი მეთოდები ესტონეთსა და ლატვიაში დახვეწეს.
2023 წლის ოქტომბერი. ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის სათვალთვალო კამერა იშვიათი წიგნების საცავში ერთი შეხედვით ჩვეულებრივ სცენას აფიქსირებს. მოგვიანებით გაირკვა, რომ ქალი და მამაკაცი, რომლებიც თავს რუსული ლიტერატურული კლასიკის მკვლევრებად ასაღებდნენ, საერთაშორისო კრიმინალური ქსელის წევრები იყვნენ. ამ ჯგუფმა, იდენტური მეთოდებით, ევროპის მასშტაბით, სულ მცირე, 170 ისტორიული ნაშრომი მოიპარა, რომელთა საერთო ღირებულება 2.5 მილიონ ევროს შეადგენს.
„როცა ამაზე ვსაუბრობ, ბევრს უჩვეულოდ ეჩვენება, რადგან ამ ტიპის დანაშაული იშვიათად გვინახავს“, – ამბობს ესტონეთის საოლქო პროკურორი, ლაურა ბელენი.
„ნამდვილად არ არის სასიამოვნო შეგრძნება. მომხდარი წარუშლელ კვალს ტოვებს – ამაში ნურავის შეეპარება ეჭვი – რადგან ბიბლიოთეკები, თავიანთი დანიშნულებიდან გამომდინარე, ძალიან ღია დაწესებულებებია“, – აღნიშნა ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის დირექტორმა, იაანიკა ანდერსონმა.
მოგვიანებით გაირკვა, რომ ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა ერთ-ერთი პირველი სამიზნე იყო, სადაც ქურდებმა თავიანთი მეთოდები დახვეწეს. დოკუმენტების თანახმად, 2022 წლის 12 აპრილს იშვიათი წიგნების დარბაზში ორი მამაკაცი შევიდა. მათ თავი რუსული კლასიკური ლიტერატურის მკვლევრებად წარადგინეს, რომლებიც უკრაინის ომს გამოექცნენ. უფროსი მამაკაცი ოლეგ კრუპენინის სახელით წარსდგა, ხოლო მისმა ახალგაზრდა თანმხლებმა პირმა ბიბლიოთეკის თანამშრომლებს თავი ნიკიტა სიმონჩუკად გააცნო.
„მათ პუშკინისა და გოგოლის ნაწარმოებების ნახვის სურვილი გამოთქვეს, რომლებსაც ეტაპობრივად ეცნობოდნენ და სწავლობდნენ. უფროსმა მამაკაცმა განმარტა, რომ თავის ახალგაზრდა ნათესავს ეხმარებოდა, რომელსაც კვლევის ჩატარება და ამერიკულ უნივერსიტეტში სწავლის გაგრძელება სურდა“, – იხსენებს ანდერსონი.
ბიბლიოთეკის წესები იშვიათი წიგნების გატანას კრძალავს და სამკითხველო დარბაზში, სულ მცირე, ერთი თანამშრომელი მუდამ იმყოფება. 12-დან 22 აპრილამდე, მამაკაცები, მათივე თქმით, კვლევის გასაგრძელებლად რამდენჯერმე დაბრუნდნენ და ყოველი ვიზიტისას, დარბაზში რამდენიმე საათს ატარებდნენ.
„ისინი წიგნებს ტელეფონებით უღებდნენ ფოტოებს, რაც აკრძალული არ არის. ფურცლავდნენ, ათვალიერებდნენ, ისე იქცეოდნენ, თითქოს კითხულობდნენ. ნამდვილ მკვლევრებს ჰგავდნენ“, – განაგრძობს ანდერსონი.
თანამშრომლები იხსენებენ, რომ „მკვლევრები“ მოულოდნელად, დამშვიდობების გარეშე წავიდნენ. თავდაპირველად ეს საეჭვოდ არ მიიჩნიეს, სანამ იმავე წლის აგვისტოში სხვა ვიზიტორმა გოგოლის „მირგოროდი“ არ მოითხოვა. როცა წიგნი საცავიდან გამოიტანეს, აღმოჩნდა, რომ თითქმის 200 წლის წინანდელი ტომის ნაცვლად, იქ ყალბი ეგზემპლარი იდო – ერთი შეხედვით ავთენტური ყდითა და თავფურცლით, მაგრამ შიგნით სრულიად შეუსაბამო გერმანულენოვანი ტექსტით. ამან უსიამოვნო ეჭვი წარმოაშვა.
„ჩვენ ამოვიღეთ ყველა სხვა წიგნი, რომლებთანაც იმავე პირებს ჰქონდათ შეხება და სწორედ მაშინ დავინახეთ მომხდარის სრული სურათი. შესაძლოა, კიდევ 20 წელი ისე გასულიყო, რომ წიგნების შეცვლა ვერავის შეემჩნია“, – ამბობს ანდერსონი.
სამხრეთის ოლქის პროკურორმა, ლაურა ბელენმა აღიარა, რომ დანაშაულის გამოაშკარავება იღბლის წყალობა იყო. მაგალითად, გოგოლის ხსენებული ტომი ბოლოს 20 წლის წინ მოითხოვეს, ზოგიერთი კი არავის არასდროს მოუთხოვია. ინვენტარიზაციის შემდეგ გაირკვა, რომ პუშკინის შვიდი და გოგოლის ერთი ნაშრომი ყალბი ასლებით იყო შეცვლილი.
„წიგნებზე უნივერსიტეტისა და ბიბლიოთეკის ბეჭდები იყო. ერთ-ერთმა მოწმემ ჩვენებაში ისიც კი აღნიშნა, რომ წიგნები ძველივით გამოიყურებოდა, რადგან სპეციალურად დააძველეს და გაცვეთილის შთაბეჭდილებას ტოვებდა“, – განაცხადა ანდერსონმა.
„მათ კარგად იცოდნენ წიგნები. იცოდნენ, რისთვის მიექციათ ყურადღება და რა ნიშნები გაემეორებინათ ასლში. ყალბი ეგზემპლარის ამოცნობა, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, მაგრამ ამ შემთხვევაში ეს არც ისე მარტივი იყო“, – აღნიშნა ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის დირექტორმა.
დაკარგული წიგნები XIX საუკუნის დასაწყისის გამოცემები იყო, ზოგიერთი თავად პუშკინის სიცოცხლისდროინდელიც კი. თავდაპირველად, ისინი მხოლოდ რამდენიმე ასეული ეგზემპლარი დაიბეჭდა. დღეს მსოფლიოში ამ გამოცემების რამდენიმე ათეული ეგზემპლარია შემორჩენილი და აუქციონზე მათი ფასი ათობით ათას ევროს აღწევს.
მალე კიდევ ერთი დამთხვევა მოხდა. ქურდობის აღმოჩენის შემდეგ, ბიბლიოთეკის თანამშრომელი, მონიკა ტეემუსი ვენაში ბიბლიოთეკართა საერთაშორისო შეხვედრას დაესწრო.
„იქ ვიღაცამ ახსენა, რომ ლატვიის ეროვნული ბიბლიოთეკიდან წიგნები მოიპარეს. როდესაც პუშკინის სახელი გაჟღერდა, კავშირი გამოიკვეთა – ხომ არ იყო ეს იგივე ორგანიზებული ჯგუფის ნამოქმედარი?“ – თქვა ანდერსონმა.
უფროსი მამაკაცი 2022 წლის შემოდგომაზე რიგაში დააკავეს და გაირკვა, რომ მისი ნამდვილი სახელი ბექა ცირეკიძე იყო.
48 წლის ცირეკიძე, რომელიც ექვსი შვილის მამა და ექვსი შვილიშვილის ბაბუაა, ამჟამად ციხეში იმყოფება. ის აცხადებს, რომ ბიბლიოფილი და საქართველოს მწერალთა კავშირის წევრია, რომელიც თავისი ნახევარდის შვილს კვლევაში ეხმარებოდა. დაუდასტურებელი ცნობებით, ახალგაზრდა მამაკაცს საქართველოს სამართალდამცავი ორგანოები ეძებენ. ცირეკიძემ ურთიერთგამომრიცხავი ჩვენებები მისცა – ერთი მხრივ, ამტკიცებდა, რომ ქურდობის შესახებ არაფერი იცოდა, მეორე მხრივ კი მიანიშნებდა, რომ წიგნები, შესაძლოა, ბიბლიოთეკის არაკეთილსინდისიერ თანამშრომლებს მოეპარათ.
ამის დაჯერება რთულია იმის გათვალისწინებით, რომ ცირეკიძე საქართველოში 2016 წელს წიგნების ქურდობისთვის იყო ნასამართლევი. რიგაში დაკავებისას, მას ყალბი დოკუმენტები, მათ შორის„იოსებ სამუელის“ სახელზე გაცემული სლოვენიის პირადობის მოწმობა და სხვადასხვა ინსტრუმენტი აღმოაჩნდა, რომლებიც, შესაძლოა, წიგნების როგორც რესტავრაციისთვის, ისე გაყალბებისთვის გამოიყენებოდეს.
პირველი ცნობა იმის შესახებ, რასაც მოგვიანებით „ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის საუკუნის ძარცვა“ უწოდეს, ესტონურ გაზეთ Õhtuleht-ში 2022 წლის 20 დეკემბერს გამოქვეყნდა. ტალინის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის თანამშრომლებმა სტატია წაიკითხეს და მიხვდნენ, რომ პუშკინის ეპოქის ლიტერატურის იგივე სავარაუდო მკვლევარი მათთანაც იყო მისული.
ტალინში წესები უფრო ლმობიერი იყო. მამაკაცს 53 000 ევროს ღირებულების 10 ანტიკვარული წიგნის გატანის უფლება მისცეს. შეხსენებების მიუხედავად, მას წიგნები არ დაუბრუნებია და მხოლოდ მაშინ დარწმუნდნენ ტალინის უნივერსიტეტში, რომ ისინიც იმავე ქურდებმა იმსხვერპლეს.
იმ მომენტისთვის, ესტონეთში არავინ იცოდა, რომ ერთ-ერთი ეჭვმიტანილი უკვე დაკავებული იყო ლატვიაში. მთავარი გარღვევა დნმ-ის ანალიზით მოხდა. მამაკაცი, რომელიც ოლეგ კრუპენინის სახელით წარდგა, ტარტუში წიგნებს შიშველი ხელებით ეხებოდა.
„ბამბის ხელთათმანებმა, შესაძლოა, ფურცლები დააზიანოს – ისინი შეიძლება ქაღალდს გამოედოს. ამიტომ, ისინი, საბედნიეროდ, წიგნებს შიშველი ხელებით ეხებოდნენ. ამან შესაძლებელი გახადა წიგნის ერთ-ერთი ყდიდან დნმ-ის აღება“, – განაგრძობს ანდერსონი.
„ყველაზე სერიოზული მტკიცებულება სათვალთვალო კამერის ჩანაწერი იქნებოდა, მაგრამ სამწუხაროდ, ის შენახული არ აღმოჩნდა. ამიტომ, სწორედ დნმ-ისა და საერთაშორისო თანამშრომლობის წყალობით შევძელით ბექა ცირეკიძის იდენტიფიცირება“, – განაცხადა ბელენმა.
2023 წლის გაზაფხულზე, ცირეკიძეს, ლატვიაში წიგნების ქურდობისთვის, ექვსთვიანი პატიმრობა მიუსაჯეს, რომელიც მან წინასწარი პატიმრობის დროს მოიხადა. ამის შემდეგ ესტონეთში მისი ექსტრადიცია განხორციელდა. აქ ის ასევე დამნაშავედ ცნეს და ჯამში სამი წლით და სამი თვით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს, რომელსაც ახლა ტარტუს ციხეში იხდის.
ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის ზარალმა 158 000 ევრო შეადგინა, ტალინის უნივერსიტეტის ზარალი კი 71 000 ევრო იყო. განაჩენის გამოტანისას, მოსამართლემ დანაშაული ჰოლივუდურ ფილმს, „თომას კრაუნის აფერას“ შეადარა.
ტარტუში, ტალინსა და რიგაში ჩატარებული გამოძიების შედეგების შედარებით, სამართალდამცავებმა დაასკვნეს, რომ ცირეკიძე და მისი თანამზრახველი ამ სამ ქალაქს შორის 2022 წლის მარტში, აპრილსა და მაისში მოგზაურობდნენ და ანტიკვარულ წიგნებს დიდი რაოდენობით იპარავდნენ.
აქ ისტორია კიდევ ერთ საინტერესო მიმართულებას იღებს: ბალტიის ქვეყნები ერთგვარი საწვრთნელი პოლიგონი აღმოჩნდა. მოგვიანებით გაირკვა, რომ 2022-დან 2023 წლამდე იმავე ჯგუფმა მსგავსი ქურდობები ევროპის დიდ ქალაქებში – ჰელსინკიდან პარიზამდე – ჩაიდინა და 2.5 მილიონი ევროს ღირებულების რუსული ლიტერატურის, სულ მცირე, 170 კლასიკური ნაწარმოები მოიპარა. დანაშაულის ტალღა იმდენად მასშტაბური იყო, რომ ის რამდენიმე წამყვანმა მედიასაშუალებამ გააშუქა, მათ შორის – BBC-ის ჟურნალისტმა, ნინა ნაზაროვამ.
დამნაშავეები, ხშირ შემთხვევაში, წიგნებს ყალბი ასლებით ცვლიდნენ, ზოგჯერ კი ტანსაცმლის ქვეშ მალავდნენ და ისე გაჰქონდათ. ყველაზე დიდი ნადავლი მათ 2023 წლის ოქტომბერში ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკიდან წაიღეს, სადაც თითქმის 1 მილიონი ევროს ღირებულების 78 წიგნი გაქრა.
იმ დროისთვის ბექა ცირეკიძე უკვე ესტონეთის ციხეში იყო. გამომძიებლები მიიჩნევენ, რომ ქსელში დაახლოებით ათი ადამიანი იყო ჩართული. ვარშავაში „ლიტერატურის მკვლევრები“ ცირეკიძის ვაჟი, მათე ცირეკიძე და რძალი ანა გოგოლაძე იყვნენ.
ცირეკიძემ განაცხადა, რომ მოპარულ წიგნებს რუსეთში კერძო კოლექციონერები ყიდულობდნენ. ზოგ შემთხვევაში არსებობს მტკიცებულება, რომ დაკარგული წიგნები სანქტ-პეტერბურგისა და მოსკოვის აუქციონებზე შენიშნეს. 2024 წელს ევროპოლმა საერთაშორისო სამუშაო ჯგუფი შექმნა და გასული წლის აპრილში, „ოპერაცია პუშკინის“ ფარგლებში, ლატვიასა და საქართველოში ქურდების ბანდის კიდევ ოთხი წევრი დააკავა. სამართალდამცავებმა 150 ისტორიული წიგნი ამოიღეს. ექსპერტები ახლა ადგენენ, რომელიმე მათგანი სამი წლის წინ ტარტუდან ან ტალინიდან ხომ არ არის მოპარული.
უპრეცედენტო დანაშაულებრივი სერიის შემდეგ, როგორც ესტონეთის, ისე ევროპის იშვიათი წიგნების კოლექციებმა რეგულაციები მნიშვნელოვნად გაამკაცრეს. მაგალითად, ტარტუს უნივერსიტეტის იშვიათი წიგნების ოთახში, უკეთესი ზედამხედველობისთვის, სამუშაო მაგიდების რაოდენობა შეამცირეს და მკვლევრებს ფიზიკური ორიგინალების ნაცვლად, ციფრულ ასლებს აწვდიან.
საქართველოს პროკურატურის ინფორმაციით, მათი ხუთი მოქალაქე უკვე მსჯავრდებულია, ხოლო ორის სასამართლო პროცესი ამჟამად მიმდინარეობს. როდესაც ესტონეთში სასჯელს მოიხდის, ბექა ცირეკიძის ექსტრადირება, სავარაუდოდ, საფრანგეთში მოხდება, რადგან მას იქაც მსგავსი ბრალდებები აქვს წარდგენილი.
https://news.err.ee/1609888729/international-book-thieves-hone-their-craft-in-estonia-and-latvia#lg=1&slide=0